Λοκ, Τζον

(John Locke, Ρίνγκτον, Σόμερσετ 1632 – Λονδίνο 1704). Άγγλος φιλόσοφος. Γραμματέας του λόρδου Άσλεϊ (που έγινε αργότερα κόμης του Σάφτσμπερι), εξασφάλισε τη φιλία του, η οποία τον βοήθησε να γίνει δεκτός στους ανώτερους κύκλους της κοινωνίας του Λονδίνου. Όταν ο Σάφτσμπερι έπεσε στη δυσμένεια του βασιλιά Καρόλου B’, ο Λ. έφυγε για τη Γαλλία, όπου έζησε περίπου τέσσερα χρόνια. Επέστρεψε στην Αγγλία, μόλις ο Σάφτσμπερι ανέκτησε τη βασιλική εύνοια, αλλά όταν ο προστάτης του κατηγορήθηκε για εσχάτη προδοσία, αναγκάστηκε πάλι να φύγει, αυτή τη φορά για την Ολλανδία, όπου έλαβε ενεργό μέρος στην προετοιμασία της εκστρατείας του Γουλιέλμου της Οράγγης, η οποία προκάλεσε την πτώση του βασιλικού οίκου των Στιούαρτ. Μετά την επιστροφή του στην Αγγλία, το 1689, έγινε ο πνευματικός εκπρόσωπος και ο φιλοσοφικός υπερασπιστής του νέου φιλελεύθερου καθεστώτος που επιβλήθηκε με την επανάσταση. Κύριο έργο του είναι το Δοκίμιο για την ανθρώπινη νόηση (1690). Αξιόλογα είναι επίσης τα έργα του: Δύο πραγματείες περί διακυβέρνησης (1690) –η μία εναντίον του Φίλμερ, η άλλη, Πραγματεία περί πολιτικής κυβέρνησης, συνοψίζει τις φιλελεύθερες πολιτικοοικονομικές αντιλήψεις–, Σκέψεις για την εκπαίδευση (1693), η μελέτη Περί της λογικότητας του χριστιανισμού (1695), οι Επιστολές περί ανεξιθρησκίας (1689, 1690, 1692) και, τέλος, διάφορα μικρότερα έργα (Περί νομίσματος, Περί τόκου, Περί εμπορίου κ.ά.). Ο βασικός χαρακτήρας του εμπειρισμού του Λ. είναι η αναγνώριση ότι η φιλοσοφία πρέπει να κινείται μέσα στο περιβάλλον των συγκεκριμένων προβλημάτων που αφορούν τον άνθρωπο, εξακριβώνοντας σε κάθε επίπεδο τα όρια και συγχρόνως τις πραγματικές δυνάμεις που διατίθενται για τη λύση τέτοιων προβλημάτων. Η επιφυλακτική και πρακτική αυτή στάση, που στηριζόταν στην εμπειρία και στα διδάγματά της, χαρακτηρίζει το σύνολο της σκέψης του Λ., τόσο στο γνωσιολογικό όσο και στο πολιτικό, θρησκευτικό και παιδαγωγικό επίπεδο. Σκοπός του Δοκιμίου για την ανθρώπινη νόηση είναι να δώσει ένα είδος φυσικής ιστορίας της ανθρώπινης ψυχής, αναζητώντας την καταγωγή, τη βεβαιότητα και την έκταση των γνώσεών μας. Ο Λ. αντλεί από τον Ντεκάρ (Καρτέσιο) την αφετηρία της γνωσιολογικής προσπάθειάς του, από το γεγονός δηλαδή ότι αντικείμενο της γνώσης είναι η «ιδέα». Σκέπτομαι και έχω ιδέες είναι το ίδιο πράγμα. Αλλά ακριβώς γι’ αυτό ο Λ. δεν μπορεί να δεχτεί ότι υπάρχουν ιδέες στην ανθρώπινη ψυχή που είναι παρούσες χωρίς να έχουν περάσει από τη σκέψη. Το να έχει κανείς μια ιδέα ταυτίζεται, σύμφωνα με τον Λ., με την επίγνωση της ιδέας αυτής σε μια δεδομένη στιγμή. Του ήταν επομένως αδύνατο να πιστέψει, όπως όσοι πίστευαν στη θεωρία των έμφυτων ιδεών, στην ύπαρξη ιδεών που μένουν ασυνείδητες και λησμονημένες μέσα στην ψυχή μας. Οι ιδέες, αντίθετα, προέρχονται αποκλειστικά από την εμπειρία, δεν είναι δηλαδή καρπός δημιουργικού αυτοματισμού της ανθρώπινης νόησης αλλά μάλλον της παθητικότητας ή της δεκτικότητάς της έναντι του κόσμου. Ο Λ. διακρίνει δύο κατηγορίες ιδεών: τις απλές και τις σύνθετες. Στις πρώτες το ανθρώπινο μυαλό είναι παθητικό: το πνεύμα δεν μπορεί με κανέναν τρόπο «ούτε να τις κατασκευάσει ούτε να τις καταστρέψει»· είναι τα υλικά κάθε άλλης γνώσης. Στις δεύτερες, αντίθετα, αναπτύσσεται μια ενέργεια του πνεύματος, που συνίσταται στον συνδυασμό και στη συγκέντρωση περισσότερων απλών ιδεών. Οι απλές ιδέες μπορούν να προέρχονται από μία μόνο αίσθηση (για παράδειγμα, τα χρώματα), από πολλές αισθήσεις (για παράδειγμα, οι ιδέες του σχήματος, της κίνησης κλπ.) ή από τον συλλογισμό πάνω στις ιδέες που είναι ήδη διαμορφωμένες ή, τέλος, από τις αισθήσεις και τη σκέψη μαζί. Επειδή η ανθρώπινη διάνοια δέχεται παθητικά τις απλές ιδέες, οι ιδέες αυτές παραπέμπουν στις ιδιότητες του αντικειμένου που έχει τη δύναμη να τις προκαλεί. Ανάμεσα σε αυτές πρέπει να διακρίνονται οι πρωταρχικές ιδιότητες (έκταση, σχήμα, στερεότητα κ.ά.), που υπάρχουν πραγματικά στα αντικείμενα, από τις δευτερεύουσες ιδιότητες (τα χρώματα, τις οσμές, τους ήχους κ.ά.), που παράγονται από τα αντικείμενα μέσω των πρωταρχικών ιδιοτήτων τους, αλλά οι οποίες –σε αντίθεση με τις τελευταίες– δεν υπάρχουν στα ίδια τα αντικείμενα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η κριτική που ασκεί ο Λ. στις ιδέες της ουσίας, της αιτίας, της ταυτότητας, δηλαδή στις ιδέες εκείνες τις οποίες η καρτεσιανή μεταφυσική θέτει ως στήριγμα και θεμέλιο της πραγματικότητας. Εξετάζοντας, τέλος, τις γενικές ιδέες, ο Λ. συμπεραίνει ότι αυτές είναι απλώς πρότυπα, με βάση τα οποία ταξινομούμε τα υπάρχοντα επιμέρους πράγματα. Οι γενικές ιδέες δεν υπάρχουν, δεν έχουν πραγματικότητα, είναι απλά νοητικά σχήματα. Εκείνο που έχει εξωτερική και πραγματική ύπαρξη είναι μόνο τα επιμέρους αντικείμενα. Όσο απαραίτητο και αν είναι ως όργανο απόδειξης, το λογικό δεν έχει ποτέ απεριόριστες δυνάμεις. Τα όριά του αποτελούνται από τον αριθμό και την ιδιότητα των ιδεών που η εμπειρία θέτει στη διάθεσή του. Αν οι ιδέες αυτές δεν υπάρχουν ή είναι σκοτεινές και ατελείς, το έργο του λογικού γίνεται αδύνατο. Στο λογικό, που είναι το όργανο για την ανακάλυψη της βεβαιότητας και της πιθανότητας, αντιτίθεται η πίστη, που είναι η αποδοχή προτάσεων οι οποίες δεν είναι με κανέναν τρόπο εγγυημένες, αλλά εμφυσήθηκαν σε μερικούς ανθρώπους από τον Θεό. Η πίστη στηρίζεται στην αποκάλυψη. Αλλά με κανέναν τρόπο η αποκάλυψη δεν μπορεί να απαιτεί να γίνεται πιστευτή, αν αντικρούεται από τις αποδείξεις της λογικής. Κατακριτέος είναι, σύμφωνα με τον Λ., ο θρησκευτικός «ενθουσιασμός», δηλαδή εκείνος ο φανατισμός που απαιτεί να πιστέψουμε ότι κατέχει την απόλυτη αλήθεια και κάνει τους ανθρώπους να μην ανέχονται τις γνώμες των άλλων. Η ίδια η αναγνώριση των ανθρώπινων ορίων, που οδήγησε τον Λ. στην ανάλυση της νόησης και της γνωστικής ικανότητάς της, συναντάται και στη δική του ανάλυση της πολιτικής και θρησκευτικής προβληματικής. Αντίθετα από τον Χομπς, που εννοούσε το φυσικό δίκαιο ως απεριόριστο δικαίωμα όλων πάνω σε όλα (απ’ όπου προκύπτει η κατάσταση πολέμου και αμοιβαίας εχθρότητας όλων των ανθρώπων μεταξύ τους), ο Λ. θεωρεί το φυσικό δίκαιο ενός ανθρώπου περιοριζόμενο από το ίσο δίκαιο των άλλων. Στη δημιουργία της κοινωνίας μέσω του κοινωνικού συμβολαίου, ο άνθρωπος δεν παραιτείται τελείως από την ελευθερία του για χάρη ενός δεσπότη ή ενός μονάρχη, αλλά δέχεται μόνο να αναγνωρίσει μια δημόσια εξουσία, υπό τον όρο ότι αυτή αναλαμβάνει την υποχρέωση να σέβεται και να επιβάλλει τον σεβασμό των φυσικών δικαιωμάτων που εξακολουθούν να κατέχουν τα άτομα. Πρώτος σκοπός της πολιτικής κοινότητας είναι επομένως να εγγυάται την ασφάλεια, την ιδιοκτησία και την ελευθερία των πολιτών. Όταν η εξουσία, δηλαδή η κυβέρνηση, επιχειρεί να υπερβεί αυτά τα όρια και να γίνει δεσποτική ή σφετεριστική, το συμβόλαιο αυτομάτως διαλύεται. Με την άμεση επιστροφή στην κατάσταση της φύσης, οι πολίτες έχουν το δικαίωμα να προβάλουν αντίσταση στις αυθαιρεσίες της εξουσίας. Έτσι ο Λ. συγκροτεί τη θεωρία του δικαιώματος της επανάστασης, στο οποίο είναι απαραίτητο να προσφεύγουν οι άνθρωποι εναντίον της τυραννίας και κάθε σφετερισμού της εξουσίας. Το μέσο για να εμποδιστεί η κρατική εξουσία να γίνει δεσποτική είναι η κατανομή της κυριαρχίας ή ο διαχωρισμός των εξουσιών, ξεκινώντας από τις δύο βασικές: τη νομοθετική και την εκτελεστική. Η θέση αυτή της αποφασιστικής υπεράσπισης της ελευθερίας οδήγησε τον Λ. στην αρχή της ανεξιθρησκίας. Η ελευθερία της θρησκείας είναι δικαίωμα όλων των ανθρώπων. Το κράτος δεν έχει και δεν πρέπει να έχει ανάμειξη σε αυτό το ζήτημα, κατά τον ίδιο τρόπο που η Εκκλησία πρέπει να παραμένει μια ένωση μόνο σε εθελοντική βάση, χωρίς να προσφεύγει σε εξαναγκαστικά μέσα. Σε αυτή την υπεράσπιση της ανεξιθρησκίας ο Λ. προσθέτει μια απολογία του χριστιανισμού, περιορισμένη όμως στον λογικό πυρήνα του και απογυμνωμένη από όλο το περίβλημα του μυστικισμού και των δεισιδαιμονιών. O Άγγλος φιλόσοφος Τζον Λοκ, ιδρυτής της σχολής του εμπειρισμού, σε πίνακα του συγχρόνου του ζωγράφου Κνέλερ.